O, ne bir başına gerçeğin sözcülüğüyle, ne de estetik yenilenmeyle yetindi. Estetik deha odur ki, içerik ve biçimin aynı özde somutlaşmasını, her dizesinde ve her sözcükte yoğun olarak duyurur. Bu, şiirin kendini belli bir yetkinlikte yinelemesini de önler. Salkımsöğüt’ten Saman Sarısı’na uzanan o görkemli macerada, yaşam ve şiirin tehlikelerle dolu birliği, her şiirinde izlenir. Her şiir, yeni bir serüvendir; bu serüven zincirinde ne ilk, ne de son halka vardır: Tarihten gelip tarihe katılır.
İlk şiirleriyle sonuncular arasındaki gizli halkalar
Nâzım’ın şiirini bütünlüklü olarak üstlenmek, onun hakkı olduğu kadar, sosyalistlerin de görevidir. Bu şiirin başlıca temalarını anımsayıverdiğimiz zaman bile bu gerçek görülecektir:
Nâzım Hikmet, bilimsel sosyalizmin gerçeklik kavrayışı ve hedeflerini şiirine özümsemiş, Marksist ideolojiyi şiirinin omuriliğinde içermiş bir şairdir. İnsanlığın gerçek kurtuluşu ütopyası, Nâzım’ın şiirinin varlık nedenidir. Ama bu şiir, varlık biçimini de, içinde yaşadığımız dünyada bulur. Ağırlık noktasına ideolojiyi, kendi yaşamında hemen her ayrıntının izlerini bırakarak somutlaştığı çağını koyan, gerçeklikle ütopya, dünle yarın arasında durmaksızın diyalektik bir uzanım ve genişlemeyle gidip gelen bir vargel şiir:
Açlık ordusu yürüyor
şehirleri omuzlarında taşıyıp
daracık sokakları karanlık evleriyle şehirleri
fabrika bacalarını
paydostan sonraların tükenmez yorgunluğunu taşıyarak.
Görülüyor ki, Nâzım’ın son şiirlerinden biri olan “Açlık Ordusu Yürüyor”, ilk şiirleriyle sonuncular arasındaki gizli halkaları, çakan şimşek misali apaydınlık ediyor. Şair, dünyayla ilişkisinde cezaevi penceresiyle yetinmeyerek dünyayı içine taşır, orada biriktirip yüklendiklerini sürekli açılıp kapanışlarla yineleyip yenileyerek şiire pompalar ve yaşama boca eder. İşte bu özünden ötürüdür ki, onun şiiri, insana karşı olan, insanlığı tehdit eden hiçbir safsatanın yakasını bırakmayacak, bugünü ve geleceği için savaşan insanın elinden düşmeyecektir.
Parti’ye en geniş insani ufuk imgesi
Nâzım Hikmet, çağdaş bireyin toplumsal etkinlik ve örgütlülükle en yetkin düzeyine yükselebileceği bilincine süreklilik kazandırma tavrından geri durmadı. Bunun Partililikle gerçekleşeceğini bildiği için dünya görüşünün en özgür ve zengin somutlaşma ortamı olarak Parti ufkunu içselleştiren ve ondan sürekli taşan bir oylumda yer aldı. Şiirinin Parti hedef ve ilkeleriyle donanması, örtüşmesi ama bu ufka sığmayışı bu yüzdendi. Yine bu yüzden, kendini yaratma sürecinin bu kolektif ortamında bireyi edilgin bir konuma sınırlamadı. Tam tersine, şiiriyle Parti için düşünsel, duygusal atılım ve donanım olanakları getirdi. Parti, Nâzım’a ideoloji ve güç; Nâzım, Parti’ye en geniş insani ufuk imgesini kazandırdı, bunun yaşarlığına güncel çabaların yetmeyeceğini vurguladı:
orda köylerden gelen genç işçiler madenle birlikte
ruhlarını da alev alev döküyor yeni kalıplara
ve ruhların dökümü madenin dökümünden bin kere zor
Nâzım Hikmet, işçi sınıfından ve emekçilerden öğrenmeyi, onları kurtuluş bilincine yükseltmeyi, yeni bir dünyanın ilmeklerini bulmaya yöneltmeyi yaşamı boyunca şiar edindi. Şiiri, insan emeğinin, insanın yarattığı değerlerin yükselticisi oldu. Sömürüyle, baskıyla amansız bir savaşa tutuşurken, bu savaşın en son hedefine işçi sınıfıyla, onun iktidarıyla varacağından bir an kuşkuya düşmedi. İşçi sınıfı, er geç kuracağı Emekçiler Cumhuriyeti ile yalnızca burjuvazinin egemenliğini ortadan kaldırmış olmayacak, bireyin gerçek özgürlük dünyasının yaratıcısı olacaktır. Bu dünyayı tuğla üstüne tuğla koyarak ören işçilerin ter ve bahar kokusu Nâzım’ın şiirine boşuna sinmemiştir:
Türkiye işçi sınıfına selâm!
Selâm yaratana!
Tohumların tohumuna, serpilip gelişene selâm!
Bütün yemişler dallarınızdadır.
Beklenen günler, güzel günlerimiz ellerinizdedir,
haklı günler, büyük günler
gündüzlerinde sömürülmeyen, gecelerinde aç yatılmayan,
ekmek, gül ve hürriyet günleri.
Ulusal gurur kaynağının evrensel uçları
Nâzım Hikmet, bir ayağı kendi toprağında, kendi insanında olan, öbürüyle ise yeryüzünde basmadık toprak parçası bırakmayan bir şairdir –buna, Türkçe adlı dil ülkesi dahildir. İşçi sınıfının, Türkiye insanının tüm insanlık için anlam taşıyan değerleri ulusal gurur kaynağıdır. Halkların bin yıllardır kavimler kapısında oluşturduğu kültürel birikim, insanımızın dostluk ve dayanışma duygusu, onun yurtseverliğinin kökleridir. Ama köklere bağlılık, milliyetçilikle yetinmek yerine, kendini asıl, evrenselliğe ulaşmanın somut birikimini yaratma sürecinde gösterir. En çok yurt özlemini dile getirdiği şiirinde, bu özlemin evrensel duyarlılıktan esinlendiği görülür. Bu nedenle, yurtsever olduğu oranda enternasyonaldir; biri olduğu için ötekini de içermektedir; ulusallığı, bütün halkların yüreğinden geçen bir coğrafya ve tarih boyutunda gelişir. Şiiri, Türkiye işçi sınıfına dünya işçilerinin selamıdır; emeğin evrensel merhabasıdır:
Yıllardır görüşmedik Macar toprağı, kardeş toprağım.
Düşlerime girer oldun ister inan, ister inanma.
Kayısı rakın gibi vuruyor başıma kokusu Tuna ırmağının,
salamilerinin ve kırmızı biberlerinin.
Nâzım Hikmet, sosyalizmin bütünsel ufkunu, yalnızca kuramsal verilerden değil, yaşamdan gören bir şair. Sosyalizm için yapılan her şeye şiiriyle güç katmak bir özveriden çok, yaşam biçimidir onda; şiirinin olmazsa olmaz öğesidir. Sosyalist ilkeler adına insana ve bu demektir ki emeğe ters düşen hiçbir uygulama Nâzım’ın eleştirisinden kaçamamıştır. Çünkü sosyalizm; işçi sınıfının ve sömürülen insanlığın bir hedefi olduğu kadar, insanın insanlaşmasının bir aracıdır da. Onun şiir dünyasında, somut olandan daha gerçek daha doğru hiçbir veriye yer yoktur:
Berlin sokaklarında Spartaküslerle yan yana dövüşmüş Osman
o mu söyledi bana adınızı
adınızı ilkönce Süleyman’dan mı duydum
yirmi birde Anadolu’da bir köy odasında
yirmi birde Anadolu’da bir köy odasında kurumuş kanla karışık
toprak kokuyordu
yaralılar sırtüstü yatıyor
gözleri alabildiğine açık
inlemiyorlar
sizin yolladığınız silahlarla dövüştü Türk milleti
emperyalizme karşı yoldaşım
adınızı bir köy odasında çıra ışığında Süleyman’dan mı duydum
Nâzım Hikmet, tarihin önüne koyduğu insani özü, dönüştürücü bir içerik biçim diyalektiği içinde sürekli yenileyerek yaşamla yüzleştirir. Yaşamı her an kovalayan, bir o kadar da peşinde sürükleyen bir şiir… Bu nedenle, şiirin bütününde olduğu kadar, tek tek şiirlerinde içerik ve biçimin böylesine aynılaştığı bir başka şairden söz etmek çok güçtür. Yalnızca ülke şiirinin geleneğini üstlenmekle kalmayıp dünya şiirini edinmek ve daha sonra kendine evrensel bir alan açmak…
İdeolojiyi yaşamda aşma
Nâzım’ın şiirini siyasi ufukların ötesinde bir gerçekleşmeye yayan işte bu gücüdür. O, ne bir başına gerçeğin sözcülüğüyle, ne de estetik yenilenmeyle yetindi. Estetik deha odur ki, içerik ve biçimin aynı özde somutlaşmasını, her dizesinde ve her sözcükte yoğun olarak duyurur. Bu, şiirin kendini belli bir yetkinlikte yinelemesini de önler. Salkımsöğüt’ten Saman Sarısı’na uzanan o görkemli macerada, yaşam ve şiirin tehlikelerle dolu birliği, her şiirinde izlenir. Her şiir, yeni bir serüvendir; bu serüven zincirinde ne ilk, ne de son halka vardır: Tarihten gelip tarihe katılır.
Henüz vakit varken, gülüm,
Paris yanıp yıkılmadan,
henüz vakit varken, gülüm,
yüreğim dalındayken henüz,
şu Mayıs gecesi rıhtımdan geçmeliyiz
söğütlerin altından, gülüm,
ıslak salkımsöğütlerin.
Paris’in en güzel bir çift sözünü söylemeliyim sana,
en güzel, en yalansız
Nâzım, “komünizm öldü” safsatasının ardından “şiirinin de öldüğü” yalanıyla sürdürülen kuşatmayı ve bunun kafalardaki sislerini artık dağıtmış bulunuyor. İdeolojiyi yaşamın kıyılarında dolaşarak doğrulamaktan çok, yaşamla doldurma, zenginleştirme, dahası yaşamla aşma girişimi ancak onun göze alabileceği büyük çabalar ve deneyimler istiyordu. O; hem ulusal hem evrensel zeminde İstiklâl Savaşımızın yaşam ürünlerini ve Ekim Devrimi’nin evrensel deneyimlerini yaşayıp edinmekle kalmadı. Mapusane yaşamında yıllar boyu gün yirmi dört saat birlikte olduğu insanların davranışlarına ve sözcüklerine yüzyıllar içinden süzülüp gelerek sinmiş olan nice ayrıntıyı tekrar tekrar kendi eleğinden geçirerek onları oluşturan bütünlüğün sırrına erdi, ideolojiyi yaşamla zenginleştirdi ve aştı: Çünkü yaşamı somut zenginliğiyle, “gerçekliği mümkün olduğu kadar çok tarafıyla vermeyi” başardı.
Yarın:
Nâzım’da Dil Ve İnsanın Aynılaşıp Tekleşmesi